Pavillons et Totems
Lieux-dits
Hoe manifesteren zich de primitiefste overtuigingen? Ze krijgen vorm in de imaginaire wereld van plaatsen, herinnert omwille van de sfeer die ze oproepen. Oorden van verschijningen, afgronden, paden, verweerde monumenten, bestaande uit massieve stenen of bakstenen. Wat speelde zich hier af en werd de voedingsbodem van talloze fantasmen? Maar vooral: hoe komt het dat ook sommige moderne structuren die votieffunctie hebben? Het antwoord schuilt in het feit dat hun betekenis ons ontgaat. Het ontbreken van duiding stimuleert immers de verbeelding en zet aan tot devotie. Pavillons et Totems geeft hieraan gestalte via beelden en stemmen en laat zo de laatste lokale doodsreutel weerklinken van deze «getotemiseerde» plaatsen in niemandsland.
Vaak herkennen we specifieke oorden in de foto’s, dat is in ieder geval wat de stemmen doen veronderstellen. En wanneer we twijfelen, wordt de foto het onderwerp van beschouwingen over het wordingsproces van de streek. De kracht van de beschrijving schuilt in het inductieve vermogen van woorden. Ze nemen ons op sleeptouw en wedijveren met de blik om uitdrukking te geven aan meer,
in groter detail, met de nadruk op het verhalende.
Tot welke riten behoren deze constructies? Wat speelde zich hier af in het verleden? Waarom geven schijnbaar verlaten sites ons een gevoel van actualiteit? Zijn wij het die tot een andere tijd behoren? De structuren hebben op het eerste gezicht geen betekenis of functie meer en kunnen een «bestemming» krijgen als ruïne of als kunstwerk. Het is immers slechts in deze hoedanigheid dat we aanvaarden ze niet te begrijpen en dat we het verlangen te geloven ervoor in de plaats stellen.
Ooit zal een woonhuis, op haar beurt, de totem worden van een verdwenen beschaving.
Sinds de jaren 1980 kan een groot deel van de hedendaagse fotografie bogen op een gevestigde reputatie, gekenmerkt door afstandelijkheid en door het conceptuele en het autoritaire. De iconografie van het «no man’s land» draagt nog bij tot deze indruk van anti-naturalisme, een stijl die de moedwillige breuk met elke « humanistische » fotografie belichaamt. Toch bestaat er een methode om deze a priori’s te ondergraven en de gevoelslading van een «gedistantieerde» fotografie te onthullen door ze aan het woord te laten. Deze herovering van het aanvoelen in de «objectieve» fotografische praktijk maakt gebruik van allerlei vocale formuleringen. Deze stemmen geven gestalte aan de levende materie zonder zich te beroepen op naturalisme, met andere woorden, op de illusie van de werkelijkheid. Maxime Brygo voegt een tweede dimensie toe aan deze fotografie en slaagt erin om allesbehalve pittoreske plaatsen te benaderen met een « documentair lyrisme » (Walker Evans).
Hoewel menselijke figuren ontbreken, is hun aanwezigheid buiten het beeldkader van de foto’s voelbaar. Maxime Brygo ondervraagt de bewoners uit de omgeving van de door hem gefotografeerde plaatsen en creëert, zoals bij een onderzoek, een verzameling van indrukken, opgewekt door zijn foto’s en door de erop voorgestelde plaatsen. Omdat het niet enkel gaat om indrukken maar ook om herinneringen, ondergaat het banale en voor de hand liggende karakter van de gekozen plaatsen een transformatie onder invloed van de psychologische lading van de getuigenis. Deze plaatsen en hun visuele behandeling stemmen overeen met een esthetiek van het endotische – deze keerzijde van het exotische – waarvan Georges Perec in de literatuur de onuitputtelijke poëzie onthulde. De zoektocht naar het «infra-banale» ontpopt zich dan tot een avontuur dat in onze ogen eerder tot de orde behoort van de menswetenschappen, en in het bijzonder van de etnografie.
Terug naar de rol van de stem. Het werk Pavillons et Totems is wel degelijk een ruimtelijke montage van foto’s en van stemopnamen. Omdat het hier eigenlijk over een commentaarstem (voice over) gaat, vormen documentaire films een referentie.
Vóór de uitvinding van het rechtstreekse geluid in de cinema, vulde de commentaarstem een leemte (de onmogelijke synchroniciteit van beeld- en geluidsopname) en ondergeschikte ze het beeld aan de tekst. Eenmaal directe filmopname mogelijk werd, verloor de commentaarstem haar functionaliteit. Los van het didactische gebruik (de stem van de meester), duikt ze evenwel terug op om een poëtische en kritische functie te vervullen in de films van de Nouvelle vague. We herinneren er hier even aan dat de commentaarstem vandaag de hybride vorm is geworden van het document en van het gedicht, het instrument van het objectieve-subjectieve. Alles wat van bij de aanvang aan de orde is in de fotografie.
In Pavillons et Totems spreekt het onderwerp via een psychologisch proces – zoals in de Rorschachtest waarbij de persoon interpreteert wat hij of zij ziet in een inktvlek. De geluidsband informeert op een totaal subjectieve wijze. Nooit werd het begrip legende beter geïllustreerd dan hier: de stem geeft commentaar en verklaringen bij het beeld, terwijl de plaats, de site, de «hoek», het gebouw… opgenomen worden in een legendarisch verhaal: het van een legende voorziene «legendarische».
De fotografie hoort stemmen. Ze is namelijk bezeten van film en, nog meer van radio, een medium dat net als de fotografie de afwezigen aan het woord laat.
We herinneren nog even aan het door Chris Marker gehanteerde principe om een poëtische taal op te bouwen rond een door een stem geanimeerd onbeweeglijk beeld, ergens tussen film, fotografie, en een fotoroman. Onzuiver misschien, maar vooral archaïsch, een beetje zoals de foto-epigrammen van Brecht in zijn ABC de la guerre (uitgeknipte persfoto’s waarvan de onderzijde afgedekt is met een onderschrift waarin een kwatrijn is opgenomen dat het beeld (vaak een oorlogsdrama) doet spreken. Zo krijgen de foto’s een stem gelijkend op die van het antieke koor dat het spel op de scène becommentarieert.
De documentaire vereisten van het imaginaire werden vervuld: het mysterie onthullen.
Het transcendentale karakter van de plaatsen laten zien en horen: de hersenschimmen objectiveren.
Michel Poivert
Vertaling: Marleen Cappellemans
"Pavillons et totems" wordt geproduceerd door CRP/ Centre régional de la photographie
Hauts-de-France, la Région Hauts-de-France (Bourse de création arts plastiques) en Contretype.
© Maxime Brygo, fotografische en geluidsinstallatie "Pavillons et totems", 2016